Tương Thô ố, một đặc sản độc đáo của người Thái đen ở Sơn La, đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa ẩm thực của địa phương này. Món ăn này không chỉ phổ biến ở Sơn La mà còn được biết đến với cái tên Thúa ố hoặc tương thối. Tại xã Chiềng Sung, huyện Mai Sơn cũ, Tương Thô ố được xem là một biểu tượng của ẩm thực truyền thống.
Trong tiếng Thái, ‘thúa’ có nghĩa là hạt đậu, còn ‘ố’ là ủ, cho thấy quá trình tạo ra món tương này không hề đơn giản. Tương Thô ố được làm từ hạt đậu tương luộc được ủ lên men, sau đó giã với các gia vị để tạo thành một loại nước chấm sền sệt và đặc sánh. Để làm được tương ngon, người làm phải chọn những hạt đậu đã được phơi kỹ, có màu trắng ngà, độ chắc mẩy, bóng đẹp, tròn đều và không bị mốc, nứt hay héo.
Quá trình làm tương thô ố đòi hỏi sự tỉ mỉ và kinh nghiệm. Hạt đậu tương sau khi được tuyển chọn kỹ càng sẽ được rửa sạch, hầm nhừ trong 10-12 tiếng, sau đó vớt ra và để ráo nước. Tiếp đến, đậu tương sẽ được ủ bằng lá chuối, đựng trong các vật dụng có độ thông thoáng, và đặt trên gác bếp hoặc nơi gần bếp để đậu lên men. Sau khoảng 3-4 ngày ủ, đậu tương sẽ được đem giã nhuyễn cùng với tỏi, bột ớt, muối… Đây là công đoạn khó nhất, đòi hỏi kinh nghiệm của người làm để tránh làm tương bị hỏng hoặc mốc.
Chị Lò Thị Lưu, chủ một cơ sở làm tương thô ố ở bản Chiềng Đen, xã Chiềng Sung, tỉnh Sơn La, cho biết để làm được tương ngon, cần phải trải qua nhiều công đoạn và đòi hỏi sự kiên nhẫn. Sau khi giã nhuyễn, tương sẽ được trộn với rượu và nước đun sôi để nguội, sau đó chia vào chai, lọ hoặc chum để bảo quản và sử dụng dần. Tương thô ố có thể ăn ngay sau khi giã, nhưng ngon nhất là ủ thêm khoảng 1 tuần nữa để các gia vị quyện vào nhau, dậy mùi đặc trưng.
Ở Sơn La, tương thô ố được sử dụng phổ biến trong các bữa cơm hàng ngày của người dân địa phương. Món ăn này có thể kết hợp với các món luộc, thịt luộc, hoặc dùng làm gia vị ướp thịt nướng, trộn trứng rồi đem chưng… đều ngon. Tương thô ố cần bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát, tránh để ruồi nhặng bám vào. Tương để càng lâu càng ngon. Món ăn này giống như một loại đồ chấm đa năng của người Thái, ăn kèm rau rừng hay đậu phụ rất ngon.
